Διόδια στην Ελλάδα: Ο Προκρούστης, ο Καραμανλής και οι «Δεν Πληρώνω»

Πολλοί έχουν την βαθιά πεποίθηση ότι τα διόδια είναι μία σύγχρονη επινόηση του Ελληνικού κράτους για να βγάζει τα σπασμένα από άλλες “αμαρτίες” στις οποίες υποπίπτει. Όμως η είσπραξη αντιτίμου για την χρήση ενός δρόμου ή για την είσοδο σε μία πόλη στην Ελλάδα πηγαίνει πολύ πιο πίσω από ότι νομίζουμε.

Αν πιστέψουμε την μυθολογία, η πρώτη εμφάνιση «διοδίων» στην χώρα μας ήταν με την παρουσία του Προκρούστη, ο οποίος με τις δικές του μεθόδους ανάγκαζε όσους περνούσαν από τα μέρη του να αφήνουν κάτι πολύτιμο: τις περισσότερες φορές την ίδια τους την ζωή.

Μία ακόμα μορφή “διοδίου” ήταν και το νόμισμα που έβαζαν στο στόμα των νεκρών (μακριά από εμάς…) για να περάσουν τον Αχέροντα στο ταξίδι τους προς τον Άδη.

Ίσως σε αυτού του τύπου τις ιστορικές παραδόσεις να βασίζεται η σημερινή απέχθεια των Ελλήνων για οτιδήποτε σχετίζεται με τη λέξη «διόδια» και η εκθετική αύξησή τους ιδίως τα τελευταία χρόνια στους δρόμους της πατρίδας μας.

Ψάχνοντας τα ιστορικά κιτάπια πάντως, η ιστορία των διοδίων πηγαίνει πολύ πιο πίσω, στην εποχή που η Ελλάδα έφθανε μέχρι την Λαμία και οι λιγοστοί δημόσιοι δρόμοι ήταν περισσότερο καρόδρομοι που ένωναν όπως-όπως τις μεγάλες πόλεις μεταξύ τους.

Η ιστορία των διοδίων στην Ελλάδα δεν ξεκινά με τους αυτοκινητοδρόμους του 20ού αιώνα, αλλά πολύ νωρίτερα, στον 19ο αιώνα, όταν η μετακίνηση ανθρώπων και αγαθών συνδεόταν με τελωνειακές επιβαρύνσεις, αστικά τέλη και τοπικούς φόρους που επιβάλλονταν σε συγκεκριμένα σημεία εισόδου.

Στα πρώτα χρόνια του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, η Αθήνα ήταν μια μικρή πόλη υπό ανοικοδόμηση, που αργά αλλά σταθερά μετατρεπόταν σε πρωτεύουσα.

Για να εισέλθει κανείς σε αυτήν, είτε για να εμπορευτεί είτε για να μεταφέρει προϊόντα, ήταν υποχρεωμένος να καταβάλει δασμούς σε συγκεκριμένες πύλες, τα λεγόμενα δασμοφυλάκια.

Ήταν μια μορφή διοδίου, έστω και χωρίς μπάρες: οι δήμοι εισέπρατταν χρήματα από την είσοδο τροφίμων, πρώτων υλών, ακόμα και ζώων.

Οι φόροι αυτοί που άρχισαν να εφαρμόζονται από το 1842 και σταδιακά επεκτάθηκαν, αποτελούσαν σημαντική πηγή εσόδων για την πόλη. Η είσοδος, δηλαδή, δεν ήταν δωρεάν, η πρόσβαση στην αστική αγορά σήμαινε και την αποδοχή της φορολόγησης.

Για τον αγρότη από τα Μεσόγεια ή τον βοσκό της Πάρνηθας, το πέρασμα από τις “πόρτες” της Αθήνας είχε πάντα ένα κόστος.

Μια από τις πρώτες οργανωμένες απόπειρες εισαγωγής τέλους διέλευσης σε επαρχιακό δρόμο καταγράφεται στον άξονα Λαμία–Στυλίδα, ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, το 1865 με διάταγμα που υπέγραψε ο βασιλιάς Γεώργιος Α’

Πρόκειται για έναν σημαντικό εμπορικό διάδρομο εκείνης της εποχής, καθώς συνέδεε το εσωτερικό της Στερεάς Ελλάδας με το λιμάνι της Στυλίδας, το οποίο αποτελούσε πύλη εξαγωγών και εισαγωγών.

Η κατασκευή του δρόμου αυτού έγινε μερικώς από ιδιώτες και με συμμετοχή του κράτους, με την προοπτική ότι η χρήση του θα συνοδευόταν από τέλος διέλευσης για άμαξες και ζώα, κάτι παρόμοιο με τα σημερινά διόδια.

Οι εισπράξεις προορίζονταν για τη συντήρηση του δρόμου, αλλά και ως αποζημίωση των επενδυτών. Αν και η εφαρμογή του μέτρου δεν ήταν διαρκής ή ενιαία, αποτελεί πρώιμο δείγμα της λογικής «πληρώνεις για να χρησιμοποιήσεις».

Οι φόροι αυτοί, όπως και άλλοι μικροί τοπικοί δασμοί, υποχώρησαν σταδιακά με την ενοποίηση της φορολογικής διοίκησης του ελληνικού κράτους στα χρόνια του Τρικούπη και τη συγκέντρωση των εσόδων στην κεντρική κυβέρνηση.

Η έννοια των τελών διέλευσης επανέρχεται δυναμικά στη δεκαετία του 1960 με την άνθηση των οδικών μεταφορών και την εμφάνιση των πρώτων οργανωμένων σταθμών διοδίων, αυτή τη φορά με μπάρες, ταμίες και χαρτάκια.

Η εθνική οδός Αθηνών-Λαμίας εγκαινιάστηκε από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή τον Αύγουστο του 1963 ενώ τα πρώτα διόδια άρχισαν να εισπράττονται από την 1^η Σεπτεμβρίου στους σταθμούς του Σχηματαρίου και της Τραγάνας.

Καθώς η χώρα μπαίνει στη φάση εκσυγχρονισμού τη δεκαετία του ’80 και του ’90, το εθνικό οδικό δίκτυο επεκτείνεται, με τον άξονα Πάτρα–Αθήνα–Θεσσαλονίκη (ΠΑΘΕ) να βρίσκεται στο επίκεντρο.

Η κατασκευή νέων τμημάτων συνοδευόταν συχνά από την εγκατάσταση νέων σταθμών διοδίων. Παράλληλα, τα τέλη αυξάνονταν σταδιακά, προκαλώντας τις πρώτες αντιδράσεις από οδηγούς, κυρίως επαγγελματίες, που έβλεπαν το κόστος των μετακινήσεων να εκτοξεύεται.

Η είσοδος ιδιωτών μέσω συμβάσεων παραχώρησης από τη δεκαετία του 2000 και μετά αλλάζει ριζικά το τοπίο.

Οι αυτοκινητόδρομοι γίνονται πηγή επενδυτικής δραστηριότητας και το μοντέλο ΣΔΙΤ (Σύμπραξη Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα) προβλέπει τη συντήρηση και λειτουργία των δρόμων από ιδιώτες, με αντάλλαγμα τα έσοδα από τα διόδια για καθορισμένο χρονικό διάστημα.

Με την υλοποίηση των μεγάλων έργων, όπως η Ιόνια Οδός, η Εγνατία και η Ολυμπία Οδός, παρατηρείται εκτόξευση του αριθμού των σταθμών διοδίων. Παράλληλα, η κριτική εντείνεται για το αν οι χρεώσεις ανταποκρίνονται στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών ή αν λειτουργούν απλώς ως εισπρακτικός μηχανισμός.

Στις αρχές της δεκαετίας του 2010, με την οικονομική κρίση να πλήττει την ελληνική κοινωνία, αναδύεται το κίνημα «Δεν πληρώνω». Πολίτες και συλλογικότητες αρνούνται να καταβάλουν τέλη διέλευσης, προχωρούν σε μπλοκαρίσματα σταθμών και καταγγέλλουν την ιδιωτικοποίηση των δρόμων και την εμπορευματοποίηση της ελεύθερης κυκλοφορίας.

Το πέρασμα στη νέα εποχή ξεκινά με την εισαγωγή των ηλεκτρονικών διοδίων, μέσω του συστήματος e-pass. Οι χρήστες μπορούν πλέον να περνούν χωρίς στάση, με αυτόματη χρέωση μέσω πομποδέκτη. Το σύστημα υιοθετείται σταδιακά σε όλους τους αυτοκινητοδρόμους και ενισχύει την κυκλοφοριακή ροή, μειώνοντας τις καθυστερήσεις.

Παράλληλα, γίνεται προσπάθεια εισαγωγής αναλογικού μοντέλου διοδίων, όπου ο οδηγός πληρώνει αναλογικά με τη διαδρομή που διανύει.

Σε κάθε περίπτωση, τα διόδια στην Ελλάδα ακολουθούν την πορεία της κοινωνίας: από την αθωότητα της δεκαετίας του ’60 μέχρι τις προκλήσεις της τεχνολογικής επανάστασης. Μπορεί πολλοί ακόμα να έχουν τις ενστάσεις τους και να διαμαρτύρονται, όμως παραμένουν μία σταθερά στο εγχώριο οδηγικό οικοσύστημα, μια καρτ-ποστάλ της εξέλιξης της Ελλάδας από επαρχία των Βαλκανίων σε μία δυτικού τύπου αναπτυγμένη κοινωνία. Και χωρίς τον Προκρούστη ή τον βαρκάρη για το πέρασμα στον Άδη (μακριά από εμάς…)